सुनुवार बारे संक्षिप्त जानकारी

सुनुवार बारे संक्षिप्त जानकारी

एसा सुनुवार

२८ भदौ २०७३, मंगलवार   

१. सामान्य परिचय

‘सुनुवार’ नेपालमा वसोवास गर्ने जात (हिन्दु) तथा जाति (आदि(मूल)वासी)हरूमध्ये एक प्राग–ऐतिहासिक किराँती आदि(मूल)वासी हुन् । उनीहरूको आप्mनै मातृभाषा हुने भएकोले आप्mनो मातृभाषाको मौलिक नाम किराँती–कोँइच हो । प्रशासनिक (नागरिकता, राहदानी, मतदाता सूची) र शैक्षिक प्रमाण–पत्रको नाम चाहिँ ‘सुनुवार’ हो । नेपालको ऐतिहासिक पछिल्लो कालखण्डमा सुनकोशीको वारी वसोवास गरेपछि मात्रै सुनुवार नाम रहन गएको विभिन्न स्रोतबाट थाहा हुन आएको छ । पछिल्लो जनगणना अनुसार उनीहरूको पहिलेको जनसंख्या ९५ हजारबाट घटेर ५५,७१२ मा झरेको पाइन्छ ।

उनीहरू विभिन्न थरहरू (जस्तैः मुलिचा, रुपाचा, कोर्मोचा, रापचा आदि) मा वर्गीकृत भएका हुन्छन् । ती थरहरूमध्ये प्रायःजसो थरनामको अन्त्यमा /–चा/ (लेखनमा वा /–च/ वोलीमा) प्रत्यय लागेको हुन्छ । त्यस्ता थरनामहरूको आप्mनै भाषिक–सांस्कृतिक अर्थ र महत्त्व हुन्छन् ।

उनीहरूको पुख्र्यौली किपटीया थातथलो वा आदिभूमि पूर्वी नेपालको पहाडी क्षेत्र ओखलढुङ्गा, रामेछाप र दोलखालाई मानिन्छ । तर उनीहरूको वसोवास नेपालको डडेलधुरा, दार्चुला, जुम्ला, कालीकोट, मनाङ र मुगु गरी ६ जिल्ला वाहेक बाँकी ६९ जिल्लामा छरिएर रहेको पाइन्छ । नेपाल वाहिर पनि उनीहरूले वासोवास गरेको पाइन्छ ।

विभिन्न थरनामहरूमा वर्गीकृत भएका कोँइचहरू नेपालभित्र र बाहिर जहाँसुकै छरिएर वसोवास गरेतापनि उनीहरूको मातृभाषामा समानता पाइन्छ । भाषावैज्ञानिक वर्गीकरणमा चीनिया–तिव्बती महा–परिवारको किराँती परिवारमा पर्ने कोँइच भाषाको भगिनी भाषा किराँती–बायुङ (बाहिङ) हो । उनीहरू बीचको घनिष्ट सामिप्यता भाषा र थरनामहरूसँगै घुमन्ते लोकसाहित्यमा पनि पाइन्छ ।        

२. उत्पत्ति

कोँइच नेपालका एक प्राग–ऐतिहासिक किराँती आदि(मूल)वासी हुन् । नेपालमा उनीहरूको वसोवास किराँती राजा एलम्बर होपोको शासन परापूर्व काल वा ईशापूर्व पहिले नै भएको मानिन्छ । मानवशास्त्रीय वर्गीकरणमा उनीहरू मंगोलोइड परिवारभित्र पर्ने जाति भएकोले पनि उनीहरू सर्वप्राचीन जाति हुन् । मानवशास्त्रीहरूको भनाइमा उनीहरू चीनिया पहेंलो नदी तथा तिब्बत हुँदै नेपाल लगायत संसारका विभिन्न भागमा छरिएका हुन् । किराँती–बायुङ घुमन्ते लोकसाहित्यले उनीहरूको घुमन्ते बाटो थार्मालुङ थार्सिलुङ बताउनुले पनि त्यही तथ्य प्रमाणित गर्दछ । कोँइचहरूको आप्mनै पोँइबो साहित्यले पनि श्यामाङलुङ (वा सिङमाङजोङ) बाट प्रवेश गरेको भन्ने बताइ आएको पाइन्छ ।

३. शारीरिक बनौट

शारीरिकरुपले उनीहरू मझौला कदका हुन्छन् । उचाइ बढीमा ५.८ फिटसम्म हुन्छ । उनीहरू प्रायःजसो लाल (रातो) वर्णका हुन्छन् भने केही चाहिँ गहुँगोरो र भूगोलसँगै काल्चे पनि हुन्छन् । छोरी मान्छेहरू पातली जिउडाल सलक्क परेका देख्दै असाध्यै राम्री हुन्छन् । छोरा मान्छेहरू हल्का पालता जुँगा–दाह«ी भएका हुन्छन् । आप्mनो जातीय भेषभूषामा संजिदा त उनीहरू झनै आकार्षक देखिन्छन् ।     

४. स्वभाव

कोँइच जाति स्वभावैले जाँगरिला हुन्छन् । छिटो छिटो बोल्ने र छिटै रिसाउन सक्ने पनि हुन्छन् । तर लामो समयसम्म कसैसँग पनि रिस–राग पालेर बस्न सक्दैनन् । उनीहरू ज्यादै कमलो मन भएका दानी र सहयोगी हुन्छन् । परिआएको खण्डमा हातेमालो गरी अगाडि बढ्ने जाति हो भन्नु अन्यथा हुदैन ।

५. धार्मिक विश्वास

कोँइचहरू मुग्दुम चलाउने भूमिपुत्र किराँती भएकोले उनीहरू किराँत झाँक्रीवाद (बोनिज्म) का अनुयायी हुन् । उनीहरूको पूजारीलाई न्हाःसो र झाँक्रीलाई पोँइबो भनिन्छ । बोन धर्मको अभ्यास गर्नेलाई बोन्बो भनिन्छ भने पोँइबो शब्द बोन्बोबाट व्युत्पत्ति भएको मानिन्छ ।

६. चाडवाड र संस्कृति

कोँइचहरूले मुग्दुम अनुसार मानिएको आएको सांस्कृतिक चाडवाडमा श्याँदर नै प्रमुख हो । यसमा सालिवा श्याँदर (उभौली वा वैशाखे पूर्णिमा) र रापवा श्याँदर (उधौली वा मङ्सिरे पूर्णिमा) गरी वर्षको दुई पटक भूमिपूजा, रोपाइँ र नौगी गरी मनाइन्छ । यसमा श्याँदर देयी (भूमि) सँग राम्रो सुब्यफाव्यको वरदान मागिन्छ । लगाएको अन्नबाली राम्ररी फस्टावस् भन्ने प्रार्थना गर्दै रापवा श्याँदर मनाइन्छ भने सालिवा श्याँदरमा फलेको अन्नबाली र फलपूmल चढाएर भूमिपूजा गरी नयाँ नौगी चढाएको प्रसाद ग्रहण गरिन्छ ।

विगत सांस्कृतिक शाहकालीन कालखण्डको इतिहासमा राम्लिहाङ र रिदामाको हत्या प्रकरणबाट दशैं शुरु गरिएको भए पनि वर्तमानमा धार्मिक सहिष्ण्ुता कायम गरी दिनका लागि दशैं–तिहार पनि मनाउने गरिएको पाइएको छ । तर उनीहरूको मुग्दुममा भने कतै पनि दशैं–तिहारको उल्लेख भएको पाइदैन ।  

७. संस्कार 

कोँइचहरूको थर अनुसार कुलपूजा गर्दछन् । जाँड–रक्सी र मंस पूजामा प्रयोग गरिने सामान्य सामग्री हुन् भने पानी, तितेपाती, धुपी र टोटला पनि पूजा सामग्रीको रुपमा प्रयोग हुन्छ । विवाहमा आप्mनै जातिको पोँइबो–ग्यामी (पुरुष–नारी झाँक्री) ले विधिविधान गर्दछन् । न्वारन कार्यमा पनि पोँइबो–ग्यामीले नै मुग्दुम फलाक्दै कार्य गर्दछन् । घरपालुवा पंक्षीको मंस प्रयोग गरी नवजात शिशुको बगे (बज्यै)ले नै कलपिप बगेलाई चढाउने गरिन्छ । त्यस्तै वैवाहिक कार्य पनि पोँइबो–ग्यामी र न्हाःसोकै उपस्थितिमा हुने गर्दछ । 

मृत्यु संस्कारमा पनि पोँइबो–ग्यामी र न्हाःसोले नै गर्ने गर्दछन् । तर त्यस बेला मुख्य भूमिका भने छोरीचेली र ज्वाइँचेला कुटुम्बहरूकै हुने गर्दछ । 

८. पेशा  

लोककलामा निपूर्ण कोँइचहरू बाँसको कलाकृति उत्पादनमा खप्पिस छन् । पितृपूजा स्थलमा पनि बाँसकै लगापर्गी (आध्यरुप ल्हाकाङ) प्रयोग गर्ने कोँइचहरूको बाँससँगको साइनो आदिवासी ज्ञानको उत्तम नमूनाको रुपमा मानिएको छ । उनीहरूले सृजना गर्ने त्यस्ता कलात्मक सामग्रीहरूमा फिपी, नाङलो, थुन्से, ठेकी, कठुवा, मान्द्रो, डेली आदि पर्दछन् । आजको एक्कासौं सताब्दीमा अन्य जात र जातिले गर्ने प्रतिस्पर्धात्मक पेशमा पनि उनीहरूको संलग्नता पाइन्छ ।

९. निष्कर्ष   

प्राग–ऐतिहासिक कालखण्डदेखि नै नेपालमा वसोवास गर्दै आएका किराँती–कोँइच (सुनुवार) जाति एक सर्वप्राचीन वासिन्दाको रुपमा चिनिन्छन् । उनीहरूको आप्mनै गौरवशाली मौलिक भाषा, धर्म, संस्कृति, लोकपरम्परा, पहिचान, सीप, भूगोल र अलिखित इतिहास छ ।

धन्यवाद ज्ञापन

यो छोटो लेख तयार गर्ने क्रममा महत्त्वपूर्ण सुझाव दिई सहयोग गर्नु हुने डा. लाल–श्याँकारेलु रापचाप्रति आभारी छु । यसलाई टाइप गर्ने काम पनि उहाँले नै गर्नु भएको हो ।